Usiłowanie popełnienia wykroczenia
W Kodeksie wykroczeń (dalej: k.w.), podobnie jak w Kodeksie karnym, oprócz opisów czynów zabronionych znajduje się także część ogólna. Zawiera ona zasady ustalania odpowiedzialności karnej i wymierzania kary za popełnione wykroczenia. Ustawodawca przewidział, że niektóre z nich są na tyle poważne, iż konieczne jest dodatkowe odstraszenie potencjalnych sprawców ich popełnienia. Z tego powodu w Kodeksie wykroczeń uregulowano instytucję – usiłowanie popełnienia wykroczenia.
Formy stadialne wykroczenia
Zanim jednak przejdziemy do właściwych rozważań prawnych, warto jeszcze wyjaśnić, czym są w zasadzie formy stadialne. Jak już wspomniałem, ustawodawca niektóre czyny zabronione uważa za bardziej szkodliwe od innych. W związku z tym rozszerza ich karalność na inne etapy niż stricte ich dokonanie czy też popełnienie. Etapy te nazywamy właśnie formami stadialnymi i należą do nich przygotowanie, usiłowanie oraz dokonanie. W przypadku przestępstw karane jest zawsze dokonanie i usiłowanie, a przygotowanie tylko i wyłącznie wtedy, gdy ustawa tak stanowi. Wykroczenia natomiast w ogóle nie uwzględniają karalność przygotowania, a usiłowanie podlega karze wyjątkowo. Żaden rodzaj czynu zabronionego nie penalizuje zamiaru, ponieważ nie jest on zachowaniem (działaniem lub zaniechaniem).
Kiedy zachodzi usiłowanie popełnienia wykroczenia
Zgodnie z art. 11 § 1 k.w. odpowiada za usiłowanie, kto w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim zachowaniem bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które jednak nie następuje. Przepis ten przewiduje następujące elementy usiłowania:
• zamiar popełnienia wykroczenia;
• bezpośrednie zmierzanie do dokonania;
• brak dokonania.
Co do zamiaru popełnienia wykroczenia, to doktryna i orzecznictwo są zgodne, że obejmuje on zarówno zamiar bezpośredni, jak i ewentualny. Z oczywistych względów nie można usiłować popełnić wykroczenia nieumyślnego, ponieważ warunkiem nieumyślności jest to, że sprawca nie ma zamiaru popełnienia czynu zabronionego.Zachowanie sprawcy zmierzające do dokonania to zarówno działanie, jak i zaniechanie. W przypadku tego drugiego chodzi o powstrzymanie się od wykonywania obowiązku, który ciąży na sprawcy.
Kolejny element usiłowania to bezpośredniość. Zachowanie sprawcy będzie bezpośrednio zmierzać do dokonania wykroczenia, jeśli sprawca podjął już takie czynności, po których może dojść wyłącznie do dokonania. Wreszcie by można było mówić o usiłowaniu, sprawca nie może dokonać wykroczenia. Nie ma przy tym znaczenia, czy brak dokonania wynika z zachowania samego sprawcy, czy wpływ miały na to inne okoliczności.
Usiłowanie udolne i nieudolne
Kodeks karny rozróżniał usiłowanie udolne i nieudolne. To drugie zachodziło wtedy, gdy sprawca nie uświadamiał sobie, że dokonanie czynu zabronionego jest niemożliwe ze względu na brak przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim czynu zabronionego lub ze względu na użycie środka nie nadającego się do popełnienia czynu zabronionego.
W związku z tym pojawiła się wątpliwość, czy w prawie wykroczeń też może wystąpić usiłowanie nieudolne. Przeciwko takiemu stanowisku przemawiają następujące okoliczności:
• Kodeks wykroczeń nie zawiera regulacji analogicznej do Kodeksu karnego;
• usiłowanie nieudolne ma charakter wyjątkowy;
• nie można rozszerzająco interpretować przepisów nakładających odpowiedzialność karną.
Kara za usiłowanie popełnienia wykroczenia
Zgodnie z zapisami Kodeksu wykroczeń usiłowanie tylko wtedy będzie karalne, gdy wprost przewiduje to przepis szczególny. W przeciwieństwie zatem do Kodeksu karnego, karalność usiłowania w wykroczeniach jest wyjątkiem, a nie zasadą. Podobnie jednak jak w przypadku przestępstw, dopuszczenie się usiłowania jest zagrożone taką samą karą, jak dokonanie wykroczenia. Przepisy nie przewidują specjalnych mechanizmów łagodzenia kary. W praktyce jednak sankcja za usiłowanie wykroczenia będzie niższa, niż za jego dokonanie. Sądy chętniej także będą stosowały w tym przypadku nadzwyczajne złagodzenie kary lub odstąpienie od jej wymierzenia.
Jakie czyny są objęte karalnością usiłowania
Kodeks wykroczeń przewiduje karalność usiłowania następujących czynów:
• bezprawne przekroczenie granicy;
• kradzież;
• przywłaszczenie;
• kradzież drewna;
• paserstwo;
• niszczenie cudzej rzeczy;
• spekulacja biletami;
• oszukiwanie przy sprzedaży;
• oszukiwanie przy dostawie;
• usuwanie oznaczeń na towarach;
• zaśmiecanie obszaru kolejowego;
• śmiecenie;
• zanieczyszczanie gleby lub wody.
Dodatkowo karę za usiłowanie przewidują także ustawy pozakodeksowe, na przykład w zakresie:
• spożywania alkoholu wbrew obowiązującym zakazom;
• naruszania regulacji dotyczących ochrony praw zwierząt;
• naruszania Prawa lotniczego;
• połowu ryb wbrew obowiązującym przepisom.
Usiłowanie popełnienia wykroczenia a pomocnictwo
Podobnie jak w przypadku usiłowania udolnego i nieudolnego, na gruncie prawa karnego pojawił się dodatkowy spór. W przypadku przestępstw generalnie nie dopuszcza się możliwości krzyżowania forma stadialnych i zjawiskowych. Chodzi tutaj o nachodzące na siebie usiłowanie lub przygotowanie oraz podżeganie lub pomocnictwo. Istnieje jednak wielu autorów, którzy dopuszczają taką sytuację. Problem ten na gruncie prawa wykroczeń dotyczy tylko tych czynów, które przewidują jednocześnie karalność usiłowania i podżegania lub pomocnictwa. Wszystkie czyny kodeksowe wymienione w poprzednim punkcie uwzględniają karalność usiłowania oraz obu form stadialnych. Tylko w przypadku przekroczenia granicy ustawodawca nie zdecydował się na karanie podżegania.
Czynny żal
W art. 11 § 4 k.w. uregulowano instytucję tzw. czynnego żalu. Zgodnie z tym przepisem nie podlega karze za usiłowanie, kto dobrowolnie odstąpił od czynu lub zapobiegł skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego. Odstąpienie będzie miało miejsce w wykroczeniach formalnych, a zapobiegnięcie skutkowi – w czynach materialnych. Kluczowa dla zastosowania czynnego żalu jest dobrowolność zachowania sprawcy. Oznacza to, że sprawca z własnej nieprzymuszonej woli odstępuje od dokonania czynu zabronionego, choć obiektywnie rzecz biorąc mógł go dokończyć. Namawianie do odstąpienia od popełnienia wykroczenia nie jest uznawane za przymus i umożliwia skorzystanie z czynnego żalu.
Usiłowanie popełnienia wykroczenia nie należy do częstych sytuacji, ale gdy już się wydarzy, może sprawić dużo kłopotów. Broniąc się przed zarzutem usiłowania należy przede wszystkim podważać którąkolwiek z przesłanek usiłowania, w czym może pomóc doświadczenie profesjonalnego pełnomocnika procesowego.
Adwokat Maciej Sechman Kancelaria Adwokacka Katowice
Więcej o autorze powyższej publikacji dowiesz się na tej stronie.
Profesjonalna pomoc prawna w sprawach cywilnych, karnych, rodzinnych i w zakresie szkód górniczych.
