Swobodna ocena dowodów przez sąd karny
Postępowania karne i cywilne różnią się od siebie w bardzo wielu aspektach. Do najważniejszych odmienności należy ich cel, a także sposób prowadzenia postępowania dowodowego.
W postępowaniu karnym sąd powinien ustalić tzw. prawdę obiektywną niezależnie od inicjatywy stron. Sąd karny powinien we własnym zakresie dążyć do wyjaśnienia wszystkich istotnych okoliczności sprawy. Inaczej jest w procesie cywilnym, gdzie sąd decyduje o zasadności roszczenia wyrażonego w pozwie lub sprzeciwie. W jednym i drugim przypadku sędziowie muszą jednak oceniać przedstawiane im lub przeprowadzane z urzędu dowody. Zgodnie z kodeksowymi zapisami jest to swobodna ocena dowodów, która w przypadku procesu karnego znajduje wyraz w art. 7 Kodeksu postępowania karnego (dalej: k.p.k.), ale także w innych przepisach postępowania.
Swobodna ocena dowodów – definicja
Zgodnie z art. 7 k.p.k. organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego. Swobodna ocena dowodów jest więc pewnym wzorcem postępowania, którym należy kierować się w postępowaniu karnym. Z powyższego przepisu wynika, że ocena taka musi łącznie spełniać następujące kryteria:
· oparcie się na wszystkich dowodach przeprowadzonych w sprawie;
· ocena dowodów bez przymusu i wpływu z zewnątrz;
· ocena z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania (logiki);
· ocena z uwzględnieniem wskazań wiedzy (element obiektywny) i doświadczenia życiowego (element subiektywny).
Taka konstrukcja przepisu sprawia, że swobodna ocena dowodów przez sędziego nie jest jego przywilejem, ale obowiązkiem. Sąd w uzasadnieniu orzeczenia powinien dokładnie uzasadnić, dlaczego w konkretny sposób ocenił dane dowody, dlaczego pewnym dowodom dał wiarę w całości a dlaczego innym (oraz z jakich przyczyn) odmówił wiarygodności. Stronom postępowania do weryfikacji tej oceny służą środki odwoławcze, takie jak apelacja i zażalenie, a w niektórych przypadkach – kasacja.
Zakazy związane ze swobodną oceną dowodów
Oddanie sędziom wyłącznej kompetencji do oceniania zgromadzonych w sprawie dowodów niesie ze sobą wiele skutków. Przede wszystkim, naturalną konsekwencją zasady wyrażonej w art. 7 k.p.k. jest zakaz związywania sędziów konkretnymi regułami oceny. Mogą to być reguły ustawowe (np. umieszczenie w akcie prawnym, że zeznania pracownika banku są warte więcej, niż klienta tego banku) lub pozaustawowe (zarządzenie przełożonego, który z góry deprecjonuje określony rodzaj dowodów).
Z orzecznictwa Sądu Najwyższego jednoznacznie wynika, że w Polsce nie obowiązuje legalna teoria dowodów. Nie można zatem wymagać, by organy postępowania w konkretny i z góry narzucony sposób odnosiły się do określonych dowodów. Konsekwencją tego jest stwierdzenie, że stan faktyczny można ustalić nawet na podstawie jednego dowodu, ale musi on być wiarygodny a wiarygodność ta nie może budzić jakichkolwiek zastrzeżeń.
Powyższe prowadzi do jeszcze jednego wniosku. Swobodna ocena dowodów oznacza, że nie można jej ograniczać ilościowo lub jakościowo. To nie liczba dowodów przemawiających za jedną wersją ma znaczenie, ale ich przydatność do dokonania ustaleń faktycznych. Sądy nie mogą także automatycznie przesądzać, że np. zeznania członków rodziny są mniej wiarygodne, niż zeznania osób postronnych. Byłoby to jakościowe różnicowanie dowodów a takie zjawisko w polskim procesie karnym nie występuje co nie oznacza jednak, że pewne fakty zdecydowanie lepiej dowodzić za pomocą dokumentów (na przykład datę zawarcia konkretnej umowy), niż za pomocą zeznań świadków, którzy takich okoliczności (zwłaszcza na upływ czasu) mogą zwyczajnie nie pamiętać.
Swobodna ocena dowodów a proces poszlakowy
Proces poszlakowy nieco różni się od standardowego postępowania karnego. Nie mamy bowiem dowodów bezpośrednio potwierdzających elementy niezbędne do uznania kogoś za winnego. Brakować może np. ciała osoby zabitej albo narzędzia zbrodni. W takiej sytuacji dowodzi się w pierwszej kolejności poszlak (czyli faktów ubocznych). Jeśli sąd dojdzie do wniosku, że poszlaki są pewne, można następnie na ich podstawie wnioskować o faktach głównych. Do takiego rozumowania także stosujemy zasadę swobodnej oceny dowodów. Należy jednak mieć na uwadze, że poszlaki muszą wskazywać na pewność faktów głównych, a nie jedynie ich prawdopodobieństwo.
Dyrektywy swobodnej oceny dowodów
Ocena dowodów dokonana przez sąd nie może być całkowicie dowolna. Ograniczają ją wymienione w art. 7 k.p.k. dyrektywy. Zasady prawidłowego rozumowania to przede wszystkim logika i reguły dokonywania wykładni prawa a także prawidłowego wyciągania wniosków zarówno z poszczególnych dowodów jak i z całego kontekstu danej sprawy. Ich zadaniem jest dopilnowanie, by ustalenia sądu nie prowadziły do sprzeczności. Jeśli bowiem okaże się, że dokonana ocena dowodów oznacza przyjęcie dwóch przeciwstawnych ustaleń, na którymś etapie popełniono błąd. Swobodna ocena dowodów przez sąd karny to jedna z gwarancji procesowych zmierzających do uzyskania prawidłowego orzeczenia.
Wskazania wiedzy należy rozumieć jako zespół wiadomości z danej dziedziny lub gałęzi nauki (np. medycyny albo mechaniki samochodowej). Wiedzę dzieli się na subiektywną (posiadaną przez organ) i obiektywną, a także ogólną i specjalistyczną. Istotne jest to, by organ stosował wiedzę aktualną na dzień orzekania (np. co do szybkości eliminacji alkoholu z organizmu). Doświadczenie życiowe to kategoria najtrudniejsza do zdefiniowania. W doktrynie prawniczej opisuje się je jako ogół przeżyć i wiadomości zdobytych przez osoby wchodzące w skład organu procesowego. Dla lepszego zobrazowania doświadczenie życiowe nazywane jest także zdrowym rozsądkiem. Przypadkowo, z doświadczenia życiowego wynika, że osoba, która była trzeźwa w trakcie wypadku samochodowego, nie wypije alkoholu chwilę przed badaniem alkomatem.
Świadek anonimowy i świadek koronny
Zasada swobodnej oceny dowodów dotyczy wszystkich dowodów. Oznacza to, że w standardowy sposób należy oceniać także zeznania świadka koronnego lub świadka anonimowego. Sąd Najwyższy w pewnym momencie miał odmienny pogląd na tę kwestię, ale już wiele lat temu uległ on zmianie. Dziś sędziowie zgodnie uważają, że zeznania świadka anonimowego lub koronnego są tak samo ważne, jak inne dowody, o ile oczywiście po przeprowadzeniu ich oceny zostaną uznane za wiarygodne.
Zarzut przekroczenia swobodnej oceny dowodów
Jednym z najczęściej stawianych zarzutów w zażaleniach i apelacjach karnych jest naruszenie art. 7 k.p.k. Dowolna, a nie swobodna ocena dowodów ma polegać na dokonaniu jej z naruszeniem omówionych w tym artykule reguł. Co prawda dla osób nie mających na codzień do czynienia z prawem powyższe nazewnictwo i rozróżnienie może być mało istotne albowiem na pierwszy rzut oka słowa „swobodna” i „dowolna” niewiele się od siebie znaczeniowo różnią to jednak w procesie karnym jest to różnica o charakterze fundamentalnym.
Wśród przykładów niewłaściwego zastosowania art. 7 k.p.k. podaje się:
· aprioryczne wartościowanie dowodów;
· ocenę dowodów dokonaną pod przymusem lub według zasad niewynikających z ustawy;
· pominięcie części materiału dowodowego w ocenie dowodów;
· dokonanie oceny z naruszeniem dyrektyw swobodnej oceny dowodów;
· nieuzasadnione odrzucenie części dowodów;
· uwzględnienie w ocenie dowodów elementów spoza materiału dowodowego;
· ocenę dowodów prowadzącą do sprzecznych wniosków, których nie można rozstrzygnąć korzystając z art. 5 § 2 k.p.k. (wątpliwości na korzyść oskarżonego).
Większości tych problemów można zaradzić biorąc aktywny udział w postępowaniu dowodowym. Składanie odpowiednich wniosków dowodowych oraz np. prawidłowe przepytywanie świadków zmniejszają ryzyko, że sąd lub inny organ w nieprawidłowy sposób zinterpretują materiał dowodowy. Jeśli jednak tak się stanie, kluczowe jest właściwe przygotowanie zarzutów odwoławczych. Sądy odwoławcze nie uznają zarzutów, które opierają się wyłącznie na braku zgody na zaproponowaną przez sąd I instancji interpretację. By skutecznie wzruszyć wyrok konieczne jest wykazanie, jakie konkretnie reguły rozumowania i procedowania naruszył sąd oraz jaki miało to wpływ na wynik sprawy oraz czy był to wpływ istotny. W mojej ocenie niezbędna jest tutaj pomoc profesjonalnego pełnomocnika.
Adwokat Maciej Sechman Kancelaria Adwokacka Katowice
Więcej o autorze powyższej publikacji dowiesz się na tej stronie.
Profesjonalna pomoc prawna w sprawach cywilnych, karnych, rodzinnych i w zakresie szkód górniczych.
