Reprezentacja dziecka
Sytuacja prawna dziecka w polskim systemie prawa rodzinnego jest skomplikowana. Obok kwestii oczywistych, takich jak prawo do życia wolnego od przemocy czy alimentów, pojawiają się inne kwestie. Jedną z nich jest reprezentacja dziecka, rozumiana jako prowadzenie jego spraw i ochrona interesów. Podstawy tej reprezentacji znajdują się w art. 98 i nast. Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej: k.r.o.). W dzisiejszym artykule przedstawię, jak wygląda reprezentacja dziecka oraz jakie skutki tworzy na gruncie obowiązujących przepisów.
Reprezentacja dziecka – zasada
Zgodnie z art. 98 § 1 k.r.o. rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską. Jeżeli dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską obojga rodziców, każde z nich może działać samodzielnie jako przedstawiciel ustawowy dziecka. Powyższy przepis sprowadza się zatem do stwierdzenia, że czynności rodziców podejmowane w imieniu dziecka pociągają za sobą bezpośrednie skutki dla tego dziecka. Należy odróżnić to od sytuacji, gdy rodzice działają na rzecz dziecka, ale we własnym imieniu (np. zlecają remont jego pokoju).
Reprezentacja dziecka skonstruowana jest w taki sposób, że to rodzice są podmiotem działającym, choć robią to w imieniu dziecka. Zachowania rodziców będą zatem rozstrzygające np. wtedy, gdy ktoś powołuje się na wady oświadczenia woli albo winę w niewykonaniu zobowiązania.
Zakres reprezentacji
Co do zasady reprezentacja dziecka obejmuje dokonywanie w jego imieniu czynności prawnych, czyli czynności istotnych z perspektywy praw i obowiązków dziecka. Dodatkowo rodzice mają prawo (i obowiązek) reprezentować dziecko przed sądem, w postępowaniu administracyjnym i karnym oraz przed innymi organami. Kwestia postępowania karnego jest nieco bardziej zniuansowana, ale to temat na odrębny artykuł. Kodeks nie przewiduje granic umocowania rodziców. Należy zatem uznać, że obejmuje ono całokształt spraw dziecka, a ograniczenia w tym zakresie muszą wynikać z przepisów lub orzeczenia właściwego organu. Choć nie wynika to bezpośrednio z k.r.o., reprezentacja dziecka obejmuje także dokonywanie czynności faktycznych, np. w zakresie posiadania rzeczy.
Podwójna reprezentacja dziecka
Z przytoczonego wcześniej art. 98 k.r.o. wynika, że każdy z rodziców posiadających władzę rodzicielską może reprezentować dziecko. Skutki takiej regulacji są bardzo istotne, ponieważ każdy z rodziców może dokonywać czynności samodzielnie, niezależnie od drugiego. Jeśli sąd powierzył wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, drugi nie może być reprezentantem dziecka.
Powyższe rozwiązanie generuje jeden poważnym problem – co w sytuacji, gdy rodzice nie zgadzają się co do jakiejś czynności? W myśl art. 97 § 2 k.r.o. o istotnych sprawach dziecka rodzice powinni decydować wspólnie, a przy braku porozumienia rozstrzyga to sąd opiekuńczy. Jeśli rodzice razem złożą sprzeczne oświadczenia woli (np. co do zawarcia umowy), żadne z tych oświadczeń nie wywoła skutku. Może jednak zdarzyć się sytuacja, że jeden rodzic w imieniu dziecka zawrze umowę, a drugi ją następnie wypowie.
Wiek a reprezentacja dziecka
Analizując kwestię reprezentacji dziecka musimy czynić to łącznie z zapisami Kodeksu cywilnego. Porównując regulacje obu kodeksów można dojść do wniosku, że sytuacja różni się w zależności od tego, w jakim wieku jest dziecko:
- do osiągnięcia 13 lat dziecko nie ma zdolności do czynności prawnych i w jego imieniu działają wyłącznie przedstawiciele ustawowi;
- po ukończeniu 13 lat dziecko zyskuje ograniczoną zdolność do czynności prawnych i może samo dokonywać czynności prawnych, ale musi być przy tym zgoda rodzica;
- po ukończeniu 18 lat władza rodzicielska ustaje i dziecko uzyskuje pełną zdolność do czynności prawnych.
Warto przy tym zaznaczyć, że w sytuacji, gdy dziecko ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych, rodzice dalej mogą reprezentować je samodzielnie.
Wyłączenie reprezentacji
Zgodnie z art. 98 § 2 k.r.o. rodzic nie może reprezentować dziecka przy czynnościach prawnych między dziećmi pozostającymi pod jego władzą rodzicielską oraz przy czynnościach prawnych między dzieckiem a drugim z rodziców lub jego małżonkiem. Reprezentacja jest jednak możliwa, gdy czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka albo gdy dotyczy należnych dziecku od drugiego z rodziców środków utrzymania i wychowania. Zasady te obowiązują nawet wtedy, gdy interesy dziecka są chronione, a rodzice działają w jego najlepiej pojętym interesie.
Powyższą regulację należy odpowiednio stosować w postępowaniu sądowym lub postępowaniu przed innym organem. Ma to chronić przed konfliktem interesów i stronniczością rodziców, a także zapewnić prawidłowy tok procesu lub spraw nieprocesowych. Powszechnie uznaje się jednak prawo matki do wytoczenia w imieniu dziecka powództwa o ustalenie ojcostwa. Prawnicy wskazują także, że w niektórych sprawach nieprocesowych możliwe jest złagodzenie powyższego zakazu.
Skutki wadliwej reprezentacji
Zasady dotyczące reprezentacji dziecka byłyby zbędne, gdyby ich naruszenie nie wywoływało określonych skutków. W praktyce naruszenie reprezentacji należy rozpatrywać na kilku płaszczyznach. Przede wszystkim, czynność prawna podjęta przez rodzica będzie nieważna, gdy nie przysługuje mu władza rodzicielska, jego reprezentacja została wyłączona lub gdy ograniczono mu władzę rodzicielską w zakresie tej czynności. Chodzi tutaj zatem o sytuacje, w których z mocy prawa (lub wyroku sądu) rodzic nie może w ogóle występować w imieniu dziecka.
Za nieważną uznaje się także czynność prawną dokonaną z pokrzywdzeniem dziecka. Warunkiem nieważności jest tutaj jednak istnienie świadomości działania na szkodę dziecka zarówno po stronie rodziców, jak i ich kontrahenta. Jeśli natomiast tylko rodzice działają w celu pokrzywdzenia dziecka, nie możemy mówić o nieważności. Nieważna będzie także jednostronna czynność prawna dziecka dokonana bez zgody rodziców, gdy taka zgoda jest wymagana przez przepisy. Jeśli chodzi o umowy, to rodzice mogą następczo je zatwierdzić powodując, że odniosą one zamierzony skutek.
Jak widać, kwestie związane z reprezentacją dziecka bywają skomplikowane. Przed podjęciem działań w tym zakresie należy skonsultować je z dobrym adwokatem, który ma doświadczenie w sprawach rodzinnych.
Reprezentacja dziecka – podsumowanie
Reprezentacja dziecka stanowi jeden z kluczowych aspektów prawa rodzinnego, ściśle związany z wykonywaniem władzy rodzicielskiej oraz ochroną interesów małoletniego. Zasadą jest, że dziecko jako osoba nieposiadająca pełnej zdolności do czynności prawnych, działa w obrocie prawnym poprzez swoich przedstawicieli ustawowych — najczęściej rodziców. Zakres tej reprezentacji obejmuje zarówno czynności zwykłego zarządu majątkiem dziecka, jak i sprawy dotyczące jego osoby, przy czym granice wyznaczają przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz nadrzędna zasada dobra dziecka.
W sytuacjach konfliktu interesów pomiędzy rodzicem a dzieckiem bądź między samymi rodzicami, ustawodawca przewiduje ustanowienie kuratora, który działa w imieniu dziecka w sposób niezależny i bezstronny. Instytucja ta stanowi istotny mechanizm zabezpieczający przed nadużyciami oraz gwarantujący poszanowanie praw małoletniego.
Reprezentacja dziecka wymaga zatem nie tylko znajomości przepisów, lecz także wyważonego podejścia i świadomości odpowiedzialności, jaka spoczywa na przedstawicielach ustawowych. W praktyce sądowej kluczowe znaczenie ma interpretacja pojęcia „dobra dziecka”, które stanowi nadrzędny punkt odniesienia dla wszystkich działań podejmowanych w jego imieniu. Profesjonalna analiza tych zagadnień pozwala na właściwe rozumienie relacji pomiędzy prawem a obowiązkiem ochrony interesów dziecka – zarówno w kontekście decyzji rodzicielskich, jak i w postępowaniach sądowych.
Adwokat Maciej Sechman Kancelaria Adwokacka Katowice
Więcej o autorze powyższej publikacji dowiesz się na tej stronie.
Profesjonalna pomoc prawna w sprawach cywilnych, karnych, rodzinnych i w zakresie szkód górniczych.
