Kiedy umowa pożyczki jest nieważna?
Wchodząc w interakcje z innymi ludźmi często zawieramy różnego rodzaju umowy. Przejazd komunikacją miejską, wizyta u lekarza czy zakupy w sklepie spożywczym są w istocie różnymi kontraktami. Kontraktami dość szczegółowo regulowanymi przez prawo. Umową jest także pożyczka, która zawsze polega na zaciągnięciu zobowiązania. Dlatego warto wiedzieć, kiedy umowa pożyczki jest nieważna.
Czym jest nieważność umowy?
Polskie prawo rozróżnia kilka rodzajów nieważności umów. Dwa podstawowe to nieważność bezwzględna i względna.
Nieważność bezwzględna umowy zachodzi wtedy, gdy stwierdza tak jakiś przepis ustawy. Okoliczność taka brana jest pod uwagę przez sąd z urzędu i każdy może się na nią powołać. Nieważność z perspektywy prawa istnieje cały czas od chwili zawarcia umowy.
Nieważność względna jest nieco inna. Sąd lub inna osoba może się na nią powołać tylko po spełnieniu konkretnych przesłanek. Potrzebna jest tutaj aktywność strony – do czasu zakwestionowania umowy uważa się ją za całkowicie ważną.
Nieważna umowa nie wiąże stron, co oznacza, że umieszczone w niej zapisy nie mają mocy prawnej.
Mity dotyczące nieważności umowy pożyczki
Zanim przejdziemy do sytuacji, kiedy umowa pożyczki jest nieważna, warto rozprawić się z kilkoma mitami na ten temat. W internetowych artykułach dość często pojawiają się sugestie, że zbyt wysokie odsetki albo nieprawidłowa forma umowy mogą doprowadzić do nieważności umowy. Wydaje się jednak, że jest to możliwe tylko w ekstremalnych wypadkach.
Jeśli chodzi o formę umowy, to zgodnie z art. 720 § 2 Kodeksu cywilnego (dalej: k.c.) umowa pożyczki, której wartość przekracza tysiąc złotych, wymaga zachowania formy dokumentowej. Oznacza to, że zawarcie umowy w innej formie jest jak najbardziej dopuszczalne. Problemy pojawią się dopiero przy próbie udowodnienia, że umowa istniała i jaka była jej treść.
Drugi popularny mit dotyczy znacznie zawyżonych odsetek. Sądy wypowiadały się w tej kwestii wielokrotnie i wskazywały, że odsetki powyżej poziomu maksymalnego nie skutkują nieważnością umowy. Odsetki w takiej sytuacji są jedynie ograniczane do dopuszczalnego poziomu (zob. np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi – I Wydział Cywilny z dnia 16 września 2016 r., sygn. I ACa 1578/15). Wynika to wprost z art. 359 § 2[2]k.c.
Kiedy umowa pożyczki jest nieważna?
Po pierwsze, zgodnie z art. 14 § 1 k.c. umowa pożyczki będzie nieważna, gdy zawrze ją osoba pozbawiona zdolności do czynności prawnych. Chodzi tutaj o osoby ubezwłasnowolnione całkowicie (np. osoby chore psychicznie albo z zaawansowaną demencją) oraz osoby bardzo młode (np. dziesięciolatek).
Zdarzają się takie sytuacje, że nawet osoba dorosła i posiadająca pełnię praw może nie być świadoma tego, co podpisuje. Dlatego zgodnie z art. 82 k.c. nieważne są wszelkie umowy, które zostały zawarte nieświadomie albo w stanie wyłączającym swobodne podjęcie decyzji. Klasycznym przykładem tego typu sytuacji jest stan upojenia alkoholowego uniemożliwiający racjonalne myślenie.
Może także dojść do sytuacji, w której strony umowy chcą nią ukryć jakiś fakt, na przykład przekazanie łapówki. Według reguły skodyfikowanej w art. 83 § 1 k.c. umowa zawarta przez obie strony dla pozoru jest nieważna. Ważność samego oświadczenia woli stron można natomiast oceniać na podstawie rzeczywistej umowy, którą strony zawierały. W naszym przykładzie nie dojdzie do zawarcia żadnego ważnego stosunku cywilnoprawnego, bo łapownictwo jest zabronione.
W art. 58 k.c. znajdują się bardziej ogólne przesłanki nieważności umowy. Zalicza się do nich sprzeczność pożyczki z ustawą albo próbę obejścia ustawy oraz sprzeczność z zasadami współżycia społecznego. Ta ostatnia podstawa jest czasami stosowana do stwierdzenia nieważności umowy, której zabezpieczenie (np. hipoteka na nieruchomości) znacząco przewyższa kwotę pożyczki (np. 1000 zł).
W prawie cywilnym istnieje jeszcze instytucja wyzysku umieszczona w art. 388 k.c. W określonych sytuacjach, gdy świadczenie jednej ze stron rażąco przewyższa świadczenie drugiej strony, strona poszkodowana może żądać unieważnienia takiej umowy.
Podsumowanie
Czasami stwierdzenie nieważności umowy pożyczki to jedyne wyjście, by uchronić się przed nieuczciwym pożyczkodawcą. Z drugiej strony nieważność umowy może poważnie utrudnić życie osobom, które chcą zawrzeć kontrakt w dobrej wierze. Dlatego przed podpisaniem umowy warto skonsultować się z adwokatem, który pomoże uniknąć wszystkich opisanych w tym artykule pułapek.
Adwokat Maciej Sechman Kancelaria Adwokacka Katowice
Pomoc prawna w sprawach cywilnych, karnych, rodzinnych i szkód górniczych.
