Kodeks karny przewiduje trzy zasadnicze rodzaje kar za popełnienie przestępstwa – grzywnę, karę ograniczenia wolności oraz karę pozbawienia wolności. Każda z nich posiada nieco inne funkcje oraz wymierza się ją z innych powodów. Przepisy w części szczególnej kodeksu karnego wskazują, jakie konkretnie kary (oraz w jakim wymiarze tzw. „ustawowego zagrożenia”) grożą za poszczególne czyny zabronione. Dodatkowo część ogólna polskiego Kodeksu karnego wprowadza pewne generalne zasady, które także wpływają na rodzaj orzekanej kary. W dzisiejszym artykule przedstawię Państwu, w jakich sytuacjach oraz w jaki sposób wymierzana jest kara ograniczenia wolności za przestępstwo.
Formy kary w przypadku kary ograniczenia wolności
Kara ograniczenia wolności wykonywana jest w dwóch podstawowych formach. Po pierwsze, może polegać na tzw. odróbkach, czyli obowiązku wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne. Wykonanie kary nadzorowane jest przez kuratora, który kieruje osobę skazaną do konkretnego zakładu pracy lub instytucji. Prace społeczne mogą być wykonywane w różnym wymiarze czasowym w stosunku miesięcznym.
Alternatywą dla powszechnie orzekanych przez sądy prac społecznych jest potrącenie z wynagrodzenia za pracę określonej kwoty na cel społeczny. Potrącenia takie dokonywane są co miesiąc przez cały okres trwania kary. Stosuje się je wobec osób, które pracują, czyli otrzymują regularnie wynagrodzenie. Jednak jest to zdecydowanie rzadziej spotykana (wyrokowana) forma kary ograniczenia wolności w porównaniu do przywołanych wyżej prac społecznych.
Wymiar kary ograniczenia wolności
Karę ograniczenia wolności wymierza się w miesiącach i latach. Najkrócej trwa 1 miesiąc, a najdłużej – 2 lata. Jeśli sąd orzekł prace społeczne, w wyroku pojawi się także ich liczba – od 20 do 40 godzin miesięcznie. Potrącenie z wynagrodzenia wynosi natomiast od 10% do 25% pensji.
Warto pamiętać, że sam wymiar kary ograniczenia wolności stanowi jedynie pewne ramy. Jeśli przepis szczególny przewiduje, że kara podlega podwyższeniu (np. w przypadku czynu chuligańskiego), kara może być wyższa. Nie może jednak przekraczać górnej granicy, w związku z czym podwyższeniu ulega jedynie granica dolna.
Dodatkowe obowiązki przy wykonywaniu kary ograniczenia wolności
Przepisy przewidują także obligatoryjne oraz fakultatywne obowiązki, których skazany musi przestrzegać. Zawsze w czasie odbywania kary ograniczenia wolności skazany musi:
· mieć zgodę sądu na zmianę miejsca stałego pobytu;
· udzielać wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary.
Oprócz tego sąd może nałożyć na skazanego obowiązek:
· świadczenia pieniężnego na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej;
· przeproszenia pokrzywdzonego;
· łożenia na utrzymanie innej osoby;
· wykonywania pracy zarobkowej, nauki lub przygotowania się do zawodu;
· powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających;
· poddania się terapii uzależnień;
· poddania się terapii, w szczególności psychoterapii lub psychoedukacji;
· uczestnictwa w oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych;
· powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach;
· powstrzymania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób lub zbliżania się do pokrzywdzonego lub innych osób.
Kara ograniczenia wolności zamiast więzienia (kary pozbawienia wolności)
Od kilku lat w polskim Kodeksie karnym obowiązuje art. 37a, który umożliwia orzekanie ograniczenia wolności zamiast pozbawienia wolności. Jest to możliwe, gdy:
· przestępstwo jest zagrożone karą nieprzekraczającą 8 lat więzienia;
· wymierzona za to przestępstwo kara nie byłaby surowsza od roku;
· przestępstwo nie było popełnione w zorganizowanej grupie albo związku przestępczym;
· przestępstwo nie miało charakteru terrorystycznego.
W takim przypadku sąd może orzec karę ograniczenia wolności, przy czym jej minimalny wymiar to 3 miesiące.
Kara sekwencyjna – co to takiego?
Nowelizacja Kodeksu karnego wprowadziła także art. 37b, który odpowiada za tzw. karę sekwencyjną. Umożliwia on orzeczenie sądowi dwóch kar obok siebie (za ten sam czyn, w jednym wyroku) – kary ograniczenia wolności oraz pozbawienia wolności. Jest to możliwe w sprawach o występek (a więc nie dotyczy zbrodni).
Zgodnie z treścią ww. przepisu sąd może orzec karę pozbawienia wolności poniżej dolnej granicy, jeśli jednocześnie orzeka ograniczenie wolności. Ta ostatnia kara wynosi maksymalnie:
· 3 miesiące – dla przestępstw zagrożonych karą więzienia poniżej 10 lat;
· 6 miesięcy – dla przestępstw zagrożonych karą więzienia co najmniej w wymiarze 10 lat.
W powyższej sytuacji zgodnie z przepisami najpierw skazany wykonuje karę pozbawienia wolności.
Zakaz orzekania prac społecznych
Warto także zwrócić uwagę na art. 58 § 2a Kodeksu karnego, który obowiązuje od czerwca 2010 r. Wynika z niego, że sąd nie może wymierzyć oskarżonemu prac społecznych, jeśli jego stan zdrowia pozwala przyjąć założenie, że oskarżony nie będzie w stanie wykonywać tych prac. Taka regulacja była potrzebna, ponieważ zdarza się, że z uwagi np. na niepełnosprawność fizyczną niektóre osoby skazane nigdy nie będą w stanie wykonywać tzw. odróbek. Sąd każdorazowo powinien ocenić czy w przypadku konkretnego oskarżonego orzekanie kary ograniczenia wolności jest ze wszech miar zasadne.
Kara ograniczenia wolności przy złagodzeniu kary
Czasami postawa oskarżonego lub inne okoliczności sprawy pozwalają na nadzwyczajne złagodzenie wymierzanej mu kary. Ma to miejsce zwłaszcza wtedy, gdy oskarżony ujawnił organom ścigania istotne, nieznane im wcześniej okoliczności popełnienia przestępstwa. Jeśli do tego dojdzie, stosujemy następujące zasady:
· przy występkach, gdzie minimalna granica kary wynosi 1 rok więzienia, sąd łagodząc karę wybiera jeden z trzech rodzajów kary;
· przy występkach, gdzie minimalna granica kary jest mniejsza niż 1 rok więzienia, sąd łagodząc karę orzeka grzywnę albo ograniczenia wolności;
· przy występkach zagrożonych różnymi rodzajami kar, sąd łagodząc karę odstępuje od jej wymierzenia.
Kara ograniczenia wolności a kara łączna
Niektóre sytuacje faktyczne umożliwiają sądowi orzekanie kary łącznej, czyli jednej kary za większą liczbę popełnionych przestępstw. Jak wspomniałem wyżej, górny limit kary ograniczenia wolności to 2 lata i taka też granica obowiązuje karę łączną. Jak wynika jednak z art. 86 § 3 Kodeksu karnego, wymierzając karę łączną sąd na nowo określa obowiązki lub wielkość potrącenia w ramach ograniczenia wolności. Sąd może także nałożyć na skazanego nowe obowiązki omówione wcześniej.
Kara ograniczenia wolności przy zbiegu przestępstw
Jeśli doszło do zbiegu dwóch lub więcej liczby przestępstw i sąd wymierza za nie kary ograniczenia i pozbawienia wolności, zastosowanie znajdzie art. 87 Kodeksu karnego. W takim wypadku sąd orzeknie karę łączną więzienia przyjmując, że 1 miesiąc ograniczenia wolności to 15 dni pozbawienia wolności.
Prawo przewiduje jednak od powyższej zasady wyjątek. Jeśli kara pozbawienia wolności nie przekroczyłaby 6 miesięcy, a ograniczenia 2 lat, sąd może orzec karę sekwencyjną zgodnie z art. 37b Kodeksu karnego.
Zatarcie skazania w przypadku kary ograniczenia wolności
W myśl art. 107 Kodeksu karnego kara ograniczenia wolności zaciera się z upływem 3 lat od jej wykonania, darowania lub przedawnienia wykonania. Następuje to z mocy prawa i jest równoznaczne z usunięciem jej z rejestru karnego. Po upływie tego okresu osoba skazana może zgodnie z prawem twierdzić, że jest niekarana.
Przedawnienie kary ograniczenia wolności
Wykonanie kary ograniczenia wolności ulega przedawnieniu w terminie 10 lat od chwili uprawomocnienia się wyroku skazującego. Należy jednak pamiętać, że zgodnie z art. 104 Kodeksu karnego przedawnienie nie biegnie, jeśli przepis ustawy nie pozwala na wszczęcie lub prowadzenie postępowania wykonawczego. Ma to miejsce np. wtedy, gdy zawieszono postępowanie wykonawcze albo wstrzymano wykonanie kary na czas rozstrzygnięcia jakiegoś innego postępowania.
Nadchodzące najbliższe zmiany w zakresie kary ograniczenia wolności
Już w dniu 1 października 2023 r. wejdą w życie nowe przepisy, które dodają do Kodeksu karnego m.in. art. 34 § 1aa. Umieszczono w nim nowe, minimalne poziomy kary ograniczenia wolności, które będą wynosić:
· 2 miesiące – dla czynów zagrożonych karą pozbawienia wolności do 1 roku;
· 3 miesiące – dla czynów zagrożonych karą pozbawienia wolności do 2 lat;
· 4 miesiące – dla czynów zagrożonych karą pozbawienia wolności powyżej 2 lat.
Chodzi o te przestępstwa, które jednocześnie zagrożone są zarówno ograniczeniem, jak i pozbawieniem wolności.
Czym się różni kara pozbawienia wolności od ograniczenia wolności?
Na zakończenie – ponieważ nie zawsze jest to w 100 % jasne i klarowne – kara ograniczenia wolności i kara pozbawienia wolności to dwie zupełnie różne sankcje karnoprawne, które mogą być orzekane przez sądy w Polsce.
Kara pozbawienia wolności polega oczywiście na bezpośrednim odebraniu skazanemu wolności i umieszczeniu go w zakładzie karnym na określony czas. Jest to niewątpliwie najcięższa i najbardziej dotkliwa kara, jaką może orzec sąd w Polsce i jest stosowana wobec osób skazanych za najpoważniejsze przestępstwa.
Kara ograniczenia wolności, z kolei, polega na nakazaniu skazanemu wykonywania określonych czynności (np. prac społecznych) lub powstrzymania się od nich na określony czas, ale bez pozbawienia go wolności. Skazany pozostaje wówczas na wolności, ale podlega określonym ograniczeniom i musi spełniać pewne wymagania, takie jak na przykład meldowanie się w określonych godzinach w urzędzie lub zakaz kontaktowania się z określonymi osobami.
W praktyce, kara ograniczenia wolności jest stosowana wobec osób skazanych za przestępstwa o mniejszej wadze lub w przypadkach, gdy skazany ma stabilną sytuację życiową i pracę, a orzeczenie kary pozbawienia wolności mogłoby prowadzić do poważnych konsekwencji, np. utraty pracy lub zerwania więzi rodzinnych.
Adwokat Maciej Sechman Kancelaria Adwokacka Katowice
Więcej o autorze powyższej publikacji dowiesz się na tej stronie.
Profesjonalna pomoc prawna w sprawach cywilnych, karnych, rodzinnych i w zakresie szkód górniczych.
