Jawność rozprawy karnej
Przepisy regulujące przebieg procesu karnego znajdują się przede wszystkim w Kodeksie postępowania karnego (dalej: k.p.k.). Jedną z istotnych kwestii rozpoznania sprawy w sądzie jest jawność rozprawy karnej. Decyduje ona o tym, kto, kiedy i w jakich okolicznościach może przyglądać się sprawie czyli występować w niej w roli obserwatora. W pewnych okolicznościach oskarżonemu lub pokrzywdzonemu może zależeć na tym, by wyłączyć jawność rozprawy. Albo wręcz przeciwnie – chcą, by jej przebieg relacjonowany był przez ogólnopolskie media. Każda ze stron procesu posiada szereg uprawnień, których realizacja często wymaga pomocy profesjonalnego prawnika. W dzisiejszym artykule przyjrzymy się tej kwestii.
Jawność rozprawy głównej jako zasada postępowania karnego
Zgodnie z art. 355 k.p.k. rozprawa odbywa się jawnie, a ograniczenia jawności może wprowadzać wyłącznie ustawa. Można zatem powiedzieć, że dopóki prawo lub sąd nie postanowią inaczej, każda sprawa jest jawna i otwarta dla publiczności. Jawność rozprawy karnej jest istotnym gwarantem rzetelnego i sprawiedliwego procesu. Dlatego zasada ta uregulowana została nie tylko w kodeksie, ale także w Konstytucji RP i w prawie międzynarodowym.
Jawność to nic innego jak dostępność rozprawy dla publiczności i środków przekazu (radio, prasa, telewizja). Jej zadaniem jest umożliwienie społecznej kontroli postępowania karnego oraz budowanie zaufania do wymiaru sprawiedliwości. Jest to jedna z fundamentalnych zasad procesu karnego, gwarantująca co do zasady, możliwość bezpośredniego udziału w niemalże każdym procesie karnym.
Publiczność na procesie karnym
Zgodnie z obowiązującymi przepisami, na rozprawie oprócz osób biorących udział w postępowaniu może być także publiczność. Prawo wprowadza tutaj jednak pewne warunki, zgodnie z którymi osoba będąca publicznością musi być:
- pełnoletnia – w rozumieniu przepisów cywilnych, a więc musi mieć 18 lat lub zawrzeć związek małżeński;
- nieuzbrojona – chodzi tutaj o każdy rodzaj broni, a nie tylko broń palną, czyli też broń białą, gaz pieprzowy i niebezpieczne narzędzia;
- w stanie licującym z powagą sądu – na miejscu publiczności nie może siedzieć osoba, która narusza powagę sądu, a więc nietrzeźwa, odurzona, obrzygana czy naga.
Przewodniczący składu orzekającego może wprowadzić wyjątki od powyższych zasad. Po udzieleniu zgody na sali sądowej mogą znajdować się:
- małoletni – np. małe dzieci świadków lub stron;
- osoby uzbrojone – przede wszystkim chodzi tutaj o funkcjonariuszy Policji i innych służb mundurowych.
Środki masowego przekazu w procesie karnym
Jawność rozprawy karnej to także możliwość jej utrwalania przez media. Sąd może zezwolić przedstawicielom mediów na rejestrowanie obrazu i dźwięku z przebiegu całej rozprawy. Elementem takiej zgody mogą być specjalne warunki, np. prawo do nagrywania wyłącznie stołu sędziowskiego. Jeśli obecność przedstawicieli mediów utrudnia procedowanie, sąd może ograniczyć ich liczbę. Wybór tych, którzy pozostaną na sali, odbywa się: według kolejności zgłoszeń; na podstawie losowania.
Podobnie jak w przypadku każdej innej osoby, sąd wyrzuci z sali rozpraw przedstawiciela mediów, który zakłóca przebieg postępowania. W wyjątkowych przypadkach natomiast, jeśli obecność mediów wpływa krępująco na świadka, sąd może wyprosić ich przedstawicieli na czas przesłuchania.
Utrwalanie przebiegu rozprawy przez stronę postępowania karnego
W myśl art. 358 k.p.k. strona (oskarżyciel, oskarżony) może złożyć wniosek o zgodę na nagrywanie rozprawy. Uprawnienie to nie przysługuje świadkowi, biegłemu lub tłumaczowi. Należy pamiętać, że wniosek może dotyczyć wyłącznie nagrywania dźwięku. Nie jest dopuszczalne nagrywanie przez stronę obrazu. Sąd wydaje zgodę w formie postanowienia, na które nie przysługuje zażalenie.
Strona może otrzymać zgodę tylko wtedy, gdy nagrywanie dźwięku nie będzie negatywnie wpływać na postępowanie. Jako przykład podaje się tutaj sytuację, w której rejestracja przebiegu rozprawy krępuje wypowiedzi przesłuchiwanych osób.
Na rozprawie, w której wyłączono jawność, nagrywanie dźwięku jest niedopuszczalne.
Niejawność rozprawy karnej z mocy prawa
Art. 359 k.p.k. wskazuje dwa rodzaje spraw, w których jawność wyłączona jest automatycznie, z mocy prawa. Po pierwsze, dotyczy to wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowanie środka zabezpieczającego. Powodem wyłączenia jawności jest tutaj dobro osoby niepoczytalnej, której nie można przypisać winy za przestępstwo.
Po drugie, niejawne są sprawy dotyczące pomówienia lub znieważenia. Wyłączenie jawności wynika w tym przypadku z chęci ochrony praw pokrzywdzonego, które zostały naruszone przez powyższe przestępstwa. Osoba pokrzywdzona znieważeniem lub pomówieniem może jednak zawnioskować o jawne rozpoznanie sprawy. Dzieje się tak często wtedy, gdy zależy jej na publicznym oczyszczeniu swojego dobrego imienia.
Fakultatywne wyłączenie jawności podczas rozprawy karnej
Przepisy przewidują także tzw. fakultatywne wyłączenie jawności, o którym samodzielnie decyduje sąd. Przede wszystkim jest to możliwe, jeśli jawność może:
- wywołać zakłócenie spokoju publicznego;
- obrażać dobre obyczaje;
- ujawnić okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa powinny być zachowane w tajemnicy;
- naruszyć ważny interes prywatny.
Jak widać są to przesłanki dość ogólne i od wrażliwości oraz poglądu sędziego zależy, czy uzna je w danej sprawie za spełnione. Oprócz nich sąd będzie mógł wyłączyć jawność, gdy:
- przynajmniej jeden z oskarżonych nie ukończył 18 lat;
- ma zeznawać świadek, który nie ukończył 15 lat;
- wyłączenia jawności zażądała osoba, która złożyła wniosek o ściganie.
Sąd może wyłączyć jawność rozprawy w całości lub części. W tym drugim przypadku wyłączenie może dotyczyć np. niektórych okoliczności albo zeznań konkretnych świadków.
Jeśli prokurator sprzeciwi się fakultatywnemu wyłączeniu jawności, rozprawa musi odbyć się jawnie. Oskarżyciel publiczny może jednak zgłosić swój sprzeciw tylko do chwili podjęcia przez sąd decyzji. Później brak zgody nie będzie miał już żadnego znaczenia.
Należy także zaznaczyć, że z chwilą zgłoszenia wniosku o wyłączenie jawności rozprawa w zakresie tego wniosku odbywa się z wyłączeniem jawności. Warunkiem jest tutaj wniosek strony lub uznanie przez sąd, że to potrzebne.
Osoby zaufania
Nawet jeśli sąd wyłączy jawność rozprawy lub nastąpi to z mocy prawa, strony nie są wobec tego bezbronne. Na sali zawsze mogą znajdować się tzw. osoby zaufania, które mają gwarantować uczciwość procesu. Po dwie osoby zaufania mogą zgłosić:
oskarżyciel publiczny (prokurator, Policja); oskarżyciel posiłkowy (pokrzywdzony); oskarżyciel prywatny; oskarżony.
Jeśli w powyższych grupach jest więcej osób (np. dwóch oskarżonych), każda z nich może zgłosić po jednej osobie. Obecności jednej osoby może także żądać pokrzywdzony niebędący oskarżycielem w czasie wykonywania z nim czynności. Przewodniczący składu orzekającego może zezwolić na obecność dodatkowych osób.
Osoby zaufania nie będą mogły uczestniczyć w rozprawie, gdy zachodzi obawa ujawnienia informacji niejawnych o klauzuli „tajne” lub „ściśle tajne”.
Dlaczego warto walczyć o jawność rozprawy karnej?
Każda sprawa karna jest inna. Czasami oskarżonemu lub pokrzywdzonemu zależy na tym, by wyłączyć jej jawność. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, gdy osoby te obawiają się medialnego rozgłosu. Z drugiej strony jednak są sytuacje, w których jawność jest pożądana. O każdą z tych decyzji można walczyć przed sądem wykorzystując odpowiednią argumentację prawną. By robić to skutecznie, warto skorzystać z pomocy profesjonalnego, doświadczonego adwokata.
Adwokat Maciej Sechman Kancelaria Adwokacka Katowice
Więcej o autorze powyższej publikacji dowiesz się na tej stronie.
Profesjonalna pomoc prawna w sprawach cywilnych, karnych, rodzinnych i w zakresie szkód górniczych.
