Jak wygląda dziedziczenie ustawowe?
Prawo spadkowe należy do jednych z najstarszych gałęzi prawa. Reguluje kwestie związane z przejęciem majątku po zmarłej osobie fizycznej. Przepisy dotyczące spadkobrania różnią się w zależności od kraju, który je ustanowił, ale co do zasady mają wiele wspólnych mianowników. Przede wszystkim, międzynarodowym standardem jest podział na dziedziczenie ustawowe oraz testamentowe. W dzisiejszym artykule przedstawię Państwu regulacje dotyczące pierwszego sposobu spadkobrania czyli właśnie spadkobrania ustawowego.
Dziedziczenie ustawowe zstępnych i małżonka
Analiza tego, kto jest spadkobiercą w rozumieniu przepisów o dziedziczeniu ustawowym, przybiera postać drabinki i wbrew pozorom wcale nie jest to takie proste i oczywiste. Najpierw bowiem sprawdzamy najwyższą grupę dziedziczenia, a gdy nie ma wśród niej spadkobierców, przechodzimy do kolejnych grup ustawowych (wskazanych oczywiście w ustawie Kodeks Cywilny).
W pierwszej kolejności po spadkodawcy, który nie zostawił testamentu, dziedziczą jego dzieci oraz małżonek w częściach równych, przy czym udział małżonka w spadku nie może być mniejszy niż 1/4, czyli np. jeżeli mamy wśród spadkobierców małżonka i czworo dzieci to udział małżonka wynosił będzie 1/4 spadku a dzieci otrzymają do podziału na cztery części pozostałe 3/4 udziału spadkowego.
Jeśli jedno z dzieci spadkodawcy nie dożyło chwili otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy), jego udział przypada jego dzieciom, wnukom i dalszym potomkom.
Rodzice i rodzeństwo spadkodawcy
Jeśli natomiast spadkodawca nie pozostawił po sobie żadnych potomków, dziedziczyć będą jego małżonek (1/2 spadku) i rodzice (po 1/4 spadku). Jeśli nie ma małżonka, rodzice dziedziczą w częściach równych.
Gdy jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, jego udział przypada braciom i siostrom spadkodawcy w częściach równych. Podobnie jak w sytuacji opisanej wyżej, śmierć rodzeństwa przed otwarciem spadku sprawia, że udział przechodzi na potomków.
Dziedziczenie ustawowe małżonka
Podsumujmy zatem – małżonek, dopóki nie jest wyłączony z dziedziczenia, zawsze będzie spadkobiercą, przy czym jego udział w porównaniu do udziału dzieci nie może być mniejszy niż 1/4 spadku.
Przy braku dzieci małżonek dziedziczy razem z rodzicami lub rodzeństwem (ewentualnie potomkami rodzeństwa). Małżonkowi przysługuje 1/2 spadku. Jeśli spadkodawca nie miał rodziców, rodzeństwa lub własnych potomków, żona lub mąż ma prawo do całości spadku.
Zgodnie z art. 935[1] ustawy Kodeks cywilny, jeśli pomiędzy małżonkami orzeczono separację, małżonek nie wchodzi do kręgu spadkobierców. Separacja musi być przy tym orzeczona prawomocnym wyrokiem przed śmiercią spadkodawcy – nieprawomocny wyrok nie stoi na przeszkodzie spadkobraniu. Separacja nie jest także problemem w powołaniu małżonka do dziedziczenia w testamencie.
Małżonek jest także wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione. Wyłączenie takie następuje na podstawie orzeczenia właściwego sądu. Z wnioskiem może wystąpić każdy ze spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia wspólnie z małżonkiem. Wniosek należy złożyć w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku – maksymalnie jeden rok od otwarcia spadku.
Warto w tym miejscu zaznaczyć także, że małżonek dziedziczący wspólnie z innymi osobami (ale wyłączając potomków spadkodawcy mieszkających z nim w chwili śmierci) może żądać ze spadku ponad swój udział spadkowy przedmiotów urządzenia domowego, z których za życia spadkodawcy korzystał wspólnie z nim lub wyłącznie sam.
Dziedziczenie ustawowe dziadków
Gdy spadkodawca nie pozostawił po sobie żadnej z wyżej wymienionych osób, w kręgu spadkobierców ustawowych pojawiają się dziadkowie, którzy dziedziczą w częściach równych.
Za zmarłego dziadka dziedziczą jego potomkowie, a gdy ich brak, udział spadkowy przechodzi na pozostałych dziadków w częściach równych.
Pozostałe grupy spadkobierców
Jeśli spadkodawca nie pozostawił po sobie krewnych opisanych wyżej, spadek mogą odziedziczyć dzieci małżonka spadkodawcy (pasierbowie) w częściach równych. Warunkiem jest tutaj stwierdzenie, że żadne z rodziców tego dziecka nie dożyło otwarcia spadku. Warto zwrócić uwagę na to, że przepisy nie przewidują dziedziczenia zstępnych pasierba. W grę wchodzą zatem tylko dzieci małżonka spadkodawcy, a nie np. jego wnuki.
Gdy nie udało się ustalić nikogo z dotychczasowych grup, spadek po zmarłym przypadnie gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Gdyby nie dało się tego zweryfikować albo gdyby spadkodawca mieszkał przed śmiercią za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa.
Dziedziczenie ustawowe w razie przysposobienia pełnego
Osoba przysposobiona (adoptowana) w sposób pełny dziedziczy po przysposabiającym i jego krewnych tak, jakby była jego dzieckiem. Działa to także w drugą stronę – po osobie adoptowanej dziedziczą rodzic adopcyjny i jego rodzina.
Konsekwencją powyższego jest stwierdzenie, że osoba przysposobiona nie dziedziczy po swoich naturalnych rodzicach i krewnych oraz vice versa. Przepisu tego nie stosuje się jednak, gdy jeden z małżonków przysposobił dziecko drugiego małżonka. Jeśli takie przysposobienie nastąpiło po śmierci drugiego z rodziców przysposobionego, wyłączenia nie stosuje się także względem krewnych zmarłego, których prawa i obowiązki wynikające z pokrewieństwa zostały utrzymane w orzeczeniu o przysposobieniu.
Dziedziczenie w razie przysposobienia niepełnego
Polskie przepisy prawa cywilnego przewidują także instytucję adopcji niepełnej, która polega jedynie na ustaleniu przez sąd stosunku przysposobienia pomiędzy osobą adoptującą i adoptowaną. Zgodnie z art. 937 k.c. dziecko i jego zstępni dziedziczą po rodzicu adopcyjnym, ale nie dziedziczą po krewnych rodzica adopcyjnego. Krewni ci analogicznie nie dziedziczą po osobie przysposobionej i jego potomkach.
Rodzice biologiczni osoby adoptowanej nie dziedziczą po niej, a zamiast nich do kręgu spadkobierców wchodzi rodzic adopcyjny. W pozostałych przypadkach stosujemy ogólne zasady dziedziczenia.
Procedura w zakresie dziedziczenia ustawowego
Dziedziczenie ustawowe następuje z mocy prawa, ale żeby je do czegokolwiek wykorzystać, musi być stwierdzone odpowiednim dokumentem. Przepisy przewidują tutaj dwa tryby.
Po pierwsze, każda osoba mająca w tym interes prawny może złożyć do sądu wniosek o stwierdzenie nabycia spadku. Sąd przeprowadzi wtedy postępowanie spadkowe, w którym ustalił krąg spadkobierców ustawowych i wyda stosowne postanowienie.
Alternatywą jest udanie się do notariusza w celu uzyskania aktu poświadczenia dziedziczenia. Poświadczenie dziedziczenia następuje na podstawie sporządzonego przez notariusza protokołu, jest możliwe tylko wtedy, gdy stawią się wszyscy potencjalni spadkobiercy ustawowi zmarłego.
Nadchodzące zmiany w dziedziczeniu ustawowym
W dniu 16 czerwca 2023 r. Sejm uchwalił ustawę, która wprowadza zmiany w porządku dziedziczenia ustawowego. Zmiana dotyczy art. 934 § 2 k.c. W myśl nowych zasadach, przy braku dzieci i wnuków tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych.
Oznacza to, że ograniczono krąg spadkobierców ustawowych wyłącznie do dzieci i wnuków dziadów powołanych do spadku. Do tej pory natomiast w grę mogli wchodzić kolejni i kolejni zstępni, co bardzo wydłużało cały proces.
W chwili przygotowania tego artykułu (tj. miesiąc lipiec 2023 roku) ustawa czeka na decyzję Senatu. Prawdopodobnie nowelizacja wejdzie w życie w ostatnim kwartale tego roku.
Adwokat Maciej Sechman Kancelaria Adwokacka Katowice
Więcej o autorze powyższej publikacji dowiesz się na tej stronie.
Profesjonalna pomoc prawna w sprawach cywilnych, karnych, rodzinnych i w zakresie szkód górniczych.
