Domniemanie prawne w procedurze cywilnej
Postępowanie cywilne to połączenie zasady kontradyktoryjności (strony walczą ze sobą na „ringu”, jakim jest sąd) i zasady działania z urzędu (sąd samodzielnie podejmuje czynności zmierzające do ustalenia prawdy). Pierwsza zasada dominuje w postępowaniu procesowym, a druga – w tak zwanym nieprocesie czyli postępowaniu nieprocesowym. Niezależnie od tego jednak, w jakim trybie rozpoznawana jest sprawa, przepisy przewidują pewne ułatwienia, które może zastosować sąd, by szybciej zakończyć sprawę. Część z nich to domniemania. Dziś przedstawię domniemanie prawne w procedurze cywilnej – uregulowane między innymi w art. 234 Kodeksu postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.).
Na czym polega domniemanie prawne
Domniemanie prawne występuje wtedy, gdy jakiś przepis (np. art. 234 k.p.c.) zezwala sądowi na przyjęcie jakiegoś faktu spornego za prawdziwy. Warunkiem jest jednak udowodnienie innego faktu mającego związek z pierwszym. Jest to zatem sposób na ułatwienie ustalenia stanu faktycznego sprawy, ale też ograniczenie praw stron postępowania. W związku z tym domniemania prawne muszą wynikać bezpośrednio z przepisów i nie należy ich interpretować rozszerzająco. Domniemania zaburzają także zasadę ciężaru dowodu opisaną w art. 6 Kodeksu cywilnego (dalej: k.c.).
Rodzaje domniemań prawnych
Domniemanie prawne może mieć postać prostą lub niezbitą. Domniemanie proste jest wzruszalne, dopuszcza się przeciwko niemu dowód na przeciwieństwo. Jeśli strona chce podważyć takie domniemanie, musi przedstawić dowody przeciwko podstawie domniemania. Innymi słowy strona musi udowodnić, że rzeczywistość jest inna niż to, co znajduje się w domniemaniu.
W opozycji do powyższego stoją tzw. domniemania niezbite, czyli niewzruszalne. Ich sens sprowadza się do tego, że nie można ich podważyć żadnymi dowodami. Z uwagi na swoją ostateczność domniemania niewzruszalne są traktowane jako coś ostatecznego, czego należy unikać. Warto jednak pamiętać, że jeśli jakieś domniemanie proste nie może już być obalone np. z uwagi na upływ terminu, staje się domniemaniem niezbitym.
Domniemanie prawne w procedurze cywilnej a domniemanie faktyczne
Od domniemań prawnych należy odróżnić domniemania faktyczne, o których mowa w art. 231 k.p.c. Zgodnie z jego brzmieniem sąd może uznać za ustalone fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z innych ustalonych faktów. Domniemanie prawne jest zatem obowiązkiem sądu, a domniemanie faktyczne jego uprawnieniem.
Najważniejsza różnica dotyczy jednak sposobu obalania obu domniemań. Domniemanie prawne może zostać obalone wyłącznie poprzez przeprowadzenie dowodu przeciwnego. Domniemanie faktyczne natomiast można wzruszyć poprzez wykazanie nieprawidłowości w rozumowaniu sądu. Przykładowo, błędne domniemanie faktyczne może wynikać z tego, że jakiś fakt w ogóle nie został ustalony, albo że wniosek wyprowadzony przez sąd jest błędny.
Problem swobodnej oceny dowodów
Konstrukcja domniemania prawnego w oczywisty sposób ingeruje w prawo sądu do swobodnej oceny dowodów. Sąd jest związany domniemaniem prawnym do czasu jego obalenia i nie ma prawa przyjmować stanu faktycznego sprzecznego z tym domniemaniem. Nie można także z tego powodu stawiać mu zarzutu naruszenia zasady swobodnej oceny dowodów. W orzecznictwie pojawił się pogląd, zgodnie z którym sąd może z urzędu dopuścić dowód przeciwko domniemaniu prawnemu, ale jest on krytykowany przez piśmiennictwo prawnicze.
Domniemanie prawne dotyczące orzeczeń
Szczególna sytuacja zachodzi, gdy domniemanie prawne dotyczy prawomocnego orzeczenia. Przykładowo, zgodnie z art. 1025 § 2 k.c. domniemywa się, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku albo poświadczenie dziedziczenia, jest spadkobiercą. Jak natomiast wskazuje § 3 powyższego artykułu, przeciwko domniemaniu wynikającemu ze stwierdzenia nabycia spadku nie można powoływać się na domniemanie wynikające z zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia.
W powyższej sytuacji nie jest możliwe po prostu przeprowadzenie dowodu na okoliczność tego, że ktoś nie jest spadkobiercą, ponieważ destabilizowałoby to cały system spadkowy w Polsce. Z tego powodu wprowadzono między innymi art. 679 § 1 k.p.c., zgodnie z którym dowód, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, nie jest spadkobiercą lub że jej udział w spadku jest inny niż stwierdzony, może być przeprowadzony tylko w postępowaniu o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku. Jednakże ten, kto był uczestnikiem postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, może tylko wówczas żądać zmiany postanowienia stwierdzającego nabycie spadku, gdy żądanie opiera na podstawie, której nie mógł powołać w tym postępowaniu, a wniosek o zmianę składa przed upływem roku od dnia, w którym uzyskał tę możność.
Wskazana regulacja ogranicza zatem możliwość obalenia domniemania prawnego, przy czym czyni to na dwa sposoby. Po pierwsze, przeprowadzić dowód można tylko w określonym postępowaniu sądowym. Po drugie natomiast, może tego żądać tylko określona kategoria podmiotów.
Przykłady domniemań prawnych
W polskich przepisach znajduje się wiele domniemań prawnych. Przykładowo, należą do nich normy wyrażone w następujących artykułach Kodeksu cywilnego:
art. 7 – domniemanie dobrej wiary;
art. 9 – domniemanie urodzenia się żywym;
art. 31 – domniemanie chwili śmierci;
art. 32 – domniemanie śmierci w tym samym momencie przez większą liczbę osób;
art. 97 – domniemanie uprawnień osoby czynnej w lokalu przedsiębiorstwa;
art. 154 § 1 – domniemanie wspólnego użytku urządzeń na granicy między działkami;
art. 197 – domniemanie równych udziałów we współwłasności;
art. 339 – domniemanie samoistnego posiadania rzeczy;
art. 340 – domniemanie ciągłości posiadania;
art. 341 – domniemanie posiadania zgodnie z prawem;
art. 427 – domniemanie istnienia związku przyczynowego między sprawowaniem nadzoru a szkodą;
art. 431 – domniemanie winy za działania zwierzęcia;
art. 466 – domniemanie zapłaty należności ubocznych;
art. 529 – domniemanie działania ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela;
art. 861 § 2 – domniemanie równej wartości wkładów w spółce cywilnej;
art. 1025 § 2 – domniemanie statusu spadkobiercy.
Domniemania prawne można także znaleźć w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym w następującej postaci:
art. 55 § 1 – domniemanie chwili ustania małżeństwa;
art. 62 § 1 – domniemanie ojcostwa dziecka;
art. 85 § 1 – domniemanie ojcostwa dziecka.
Domniemanie prawne a skarga kasacyjna
Warto wreszcie zauważyć, że domniemania prawne mają istotne znaczenie przy składaniu nadzwyczajnego środka zaskarżenia a mianowicie skarg kasacyjnych. Zgodnie z przepisami prawa, skargi takiej nie można opierać na zarzutach dotyczących stanu faktycznego. Odpadają zatem wszystkie zarzuty związane z domniemaniami faktycznymi jednakże odmiennie sytuacja wygląda przy domniemaniach prawnych. Jeśli jednak sąd pominie domniemanie prawne, to narusza w ten sposób prawo materialne. A taki zarzut nadaje się już do rozpatrzenia przez Sąd Najwyższy.
Adwokat Maciej Sechman Kancelaria Adwokacka Katowice
Więcej o autorze powyższej publikacji dowiesz się na tej stronie.
Profesjonalna pomoc prawna w sprawach cywilnych, karnych, rodzinnych i w zakresie szkód górniczych.
