Ciężar dowodu w postępowaniu cywilnym

Ciężar dowodu w postępowaniu cywilnym

 

W polskim postępowaniu cywilnym strony procesu sądowego muszą udowodnić (wykazać ponad wszelką wątpliwość) – upraszczając – okoliczności, na które się powołują. Nazywamy to powszechnie „ciężarem dowodu”, czyli wskazaniem, która ze stron musi udowodnić jakie okoliczności. Ciężar dowodu jest główną osią sporu wielu spraw sądowych. W zależności od tego, czy strona mu sprosta, sąd uwzględni lub nie jej żądanie. Warto w związku z tym bliżej przyjrzeć się temu zagadnieniu. Jeśli wiemy, co musimy udowodnić, łatwiej przygotować nam i zrealizować skuteczną taktykę procesową. A to od tego zależy, jak potoczą się losy naszej sprawy. Ciężar dowodu w postępowaniu cywilnym reguluje art. 6 Kodeksu cywilnego (dalej: k.c.).

 

Fakty i dowody

 

Żeby przeanalizować rozkład ciężaru dowodowego, najpierw musimy bliżej przyjrzeć się jego elementom. Jak wynika z art. 227 Kodeksu postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.), przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie. Dowodzenie może dotyczyć zatem tylko faktów, a do tego wyłącznie faktów istotnych dla rozstrzygnięcia. O tym, które z nich są istotne, decyduje rodzaj sprawy i żądania stron.

Fakt to pewne zdarzenie (uszkodzenie elewacji), zjawisko (deszcz) lub stan rzeczy (nerwowa atmosfera). Z istoty faktu wynika, że są to obiektywne elementy rzeczywistości. Do faktów zaliczamy także świadomość i stan psychiki człowieka. Przykładowo, w postępowaniu cywilnym możemy dowodzić złej wiary lub niepoczytalności sprawcy.

Oprócz faktów przedmiotem dowodu mogą być również:

• treści zasad doświadczenia życiowego;
• ustalonych zwyczajów.

Fakty wynikają z dowodów, przy czym to ostatnie pojęcie nie jest definiowane przez przepisy. Najczęściej przez dowód rozumiemy albo środek dowodowy (zeznania świadka), albo czynność dowodową (przesłuchanie świadka).

Dowody generalnie możemy podzielić na:

• dowód główny – spoczywa na stronie obciążonej ciężarem dowodowym, ma wykazać daną okoliczność;
• dowód przeciwny – nie spoczywa na stronie obciążonej ciężarem dowodowym, ma poddać w wątpliwości twierdzenia przeciwnika;
• dowód przeciwieństwa – spoczywa na stronie obciążonej ciężarem dowodowym, ma zaprzeczyć twierdzeniom przeciwnika.

 

Formalny i materialny ciężar dowodu

 

Formalny ciężar dowodu rozstrzyga, która ze stron powinna dowodzić określonych faktów. Gdy na co dzień mówimy o ciężarze dowodu, mamy na myśli właśnie ten jego aspekt. To dana strona musi ustalić, jakie okoliczności chce udowodnić jakimi dowodami. Szczególnie skomplikowana sytuacja dotyczy wzajemnie krzyżujących się wniosków dowodowych. Najbezpieczniej jest składać swoje wnioski niezależnie od wniosków dowodowych drugiej strony. Jeśli z jakiegoś powodu sąd je oddali albo przeciwnik je cofnie, może się okazać, że nie uda nam się wykazać kluczowych faktów. Strategia ma więc tutaj ogromne znaczenie.

Materialny ciężar dowodu dotyczy skutków nieudowodnienia objętych nim faktów. Innymi słowy, materialny ciężar dowodu pomaga sądowi ustalić, co w sytuacji, gdy strona nie udowodniła okoliczności, z których wywodziła skutki prawne. Podczas narady i wydawania wyroku sąd musi ocenić, na ile brak tych okoliczności uniemożliwia wydanie orzeczenia zgodnego z żądaniem strony. Bardzo często nieudowodnienie faktów objętych ciężarem kończy się przegraną w sprawie.

 

Jak działa ciężar dowodu w sprawie cywilnej?

 

Zgodnie z art. 6 k.c. strona musi udowodnić fakty, z których wywodzi skutki prawne. Przykładowo, jeśli strona dochodzi kary umownej za niewykonanie umowy, musi udowodnić, że:

• strony zawarły umowę określonej treści;
• umowa przewidywała karę umowną za jej niewykonanie;
• pozwany nie wykonał umowy ze swojej winy.

Przepisy przewidują odstępstwa od powyższej zasady. Najbardziej popularne są domniemania prawne, czyli domniemania nakazane przez przepisy ustawy (art. 234 k.p.c.). Niektóre z domniemań mogą być jednak obalone. Dokonuje się tego poprzez wykazanie (udowodnienie), że rzeczywistość jest inna, niż wynika z domniemania. Dowód taki jest wspomnianym dowodem przeciwieństwa. Inicjatywa w zakresie obalenia domniemania leży po stronie osoby, która domaga się jego obalenia.

W przypadku domniemań faktycznych (art. 231 k.p.c.) ciężar dowodu nie jest zaburzony. Obala się je poprzez wskazanie dowodu przeciwnego. Zainteresowana strona musi zatem wyłącznie podważyć wiarygodność takiego domniemania.

 

Czy można zmienić ciężar dowodu?

 

Od jakiegoś czasu w Kodeksie postępowania cywilnego znajduje się art. 458[9] k.p.c. Umożliwia on w sprawach gospodarczych zawarcie umowy dowodowej, która będzie modyfikowała postępowania dowodowe zgodnie z wolą stron. Wśród prawników pojawiła się w związku z tym wątpliwość, czy umową można zmodyfikować ciężar dowodu. Choć spory trwają, większość skłania się ku odpowiedzi negatywnej. Przedstawiciele tego stanowiska podnoszą, że art. 6 k.c. tak naprawdę dotyczy przede wszystkim sądu. A strony poprzez własne umowy nie mogą modyfikować zasad działania składu orzekającego.

 

Cięż dowodu przed procesem – postępowaniem cywilnym 

 

W doktrynie prawniczej pojawił się pogląd, zgodnie z którym art. 6 k.c. może mieć zastosowanie do okoliczności występujących przed procesem. Zdaniem Piotra Machnikowskiego powyższa sytuacja zajdzie m.in. na gruncie art. 101 k.p.c., zgodnie z którym sąd musi zbadać, czy pozwany nie dał powodu do wszczęcia sprawy sądowej. W tym celu sąd przez pryzmat art. 6 k.c. będzie sprawdzał, czy powód przedstawił przed procesem wszystkie fakty i dowody, które umożliwiały ocenę zasadności jego roszczeń.

 

Naruszenie ciężaru dowodu przez sąd

 

Skoro zasada ciężaru dowodowego z art. 6 k.c. dotyczy przede wszystkim sądu, sąd może ją naruszyć. Przyjęło się jednak uznawać, że zarzut apelacyjny lub kasacyjny nie może obejmować wyłącznie tego przepisu. Zawsze musi być połączony z przepisem materialnym, który stanowi podstawę stosunku cywilnoprawnego stron. Istota naruszenia art. 6 polega na tym, że sąd niesłusznie nałożył ciężar dowodowy na stronę, która nie powinna być nim związana. Zarzuty dotyczące oceny zgromadzonych dowodów nie mieszczą się w tym zakresie.

 

Przykłady ciężaru dowodu z orzecznictwa

 

Sądy powszechne a także Sąd Najwyższy, wielokrotnie wypowiadały się na temat tego, kogo i w jakich sytuacjach obciąża ciężar dowodu. Powoda obciążają fakty prawotwórcze, na przykład:

• nienależyte wykonanie umowy przez pozwanego;
• posiadanie rzeczy będącej przedmiotem windykacji;
• związek przyczynowy pomiędzy działaniem a szkodą;
• zmiana stosunków uzasadniająca zmianę renty.

Pozwanego natomiast obciążają fakty tamujące lub niweczące uprawnienia, na przykład:

• niedochowanie obowiązków umownych w zakresie zabezpieczenia ubezpieczonego mienia przed szkodą;
• stan nietrzeźwości kierowcy wyłączający odpowiedzialność ubezpieczyciela;
• skuteczne potrącenie wierzytelności.

 

Przykłady ciężaru dowodu z praktyki zawodowej  – adwokackiej 

 

Jednym z ciekawych przykładów z praktyki sądowej, który zapadł mi w pamięć, jest spór który ujawnił się na jednej ze spraw o charakterze budowlanym, gdzie chodziło o konflikt pomiędzy inwestorem o generalnym wykonawcą.

Otóż po zakończeniu ostatnich prac generalny wykonawca chciał rozliczyć się finansowo z inwestorem domagając się zapłaty za wykonane prace. Inwestor odmawiał zapłaty twierdząc, że prace zostały częściowo wykonane wadliwie. Wykonawca skierował sprawę do sądu domagając się zapłaty zgodnie z wystawioną fakturą vat. Inwestor wnosił o oddalenie powództwa twierdząc, że prace zostały wykonanie wadliwie. Co istotne – pozwany inwestor nie zawnioskował dowodów świadczących o tym, że prace nie zostały wykonane prawidłowo.

W związku z tym, że w takim układzie procesowym ciężar dowodu spoczywał właśnie na pozwanym, który powinien był wykazać, że wynagrodzenie się wykonawcy nie należy bo prace są wadliwe, sąd wydał wyrok całkowicie korzystny dla wykonawcy, wskazując w jego uzasadnieniu, że to właśnie pozwany był zobowiązany do wykazania wad wykonawczych albowiem z tego tytułu wywodził dla siebie skutki prawne. 

 

Nawet te wybrane przykłady wskazują, że ciężar dowodu to dość skomplikowana kwestia, która ma kluczowe znaczenie dla rozstrzygnięcia procesu sądowego. Z tego powodu warto jak najszybciej powierzyć swoją sprawę profesjonalnemu pełnomocnikowi.

 

Adwokat Maciej Sechman Kancelaria Adwokacka Katowice

Więcej o autorze powyższej publikacji dowiesz się na tej stronie. 

Profesjonalna pomoc prawna w sprawach cywilnych, karnych, rodzinnych i w zakresie szkód górniczych.